19 Mayıs 1925’te dünyaya gelen Malcolm X’i tarihsel bağlamına yerleştirdiğimizde evvela onun 1960’ların büyük toplumsal hareketleriyle derinlikli ilişkisi karşımıza çıkar. Çok kötü hayat tecrübelerinin ardından İslam’ı kavramaya çalışması bir çıkış yolu arayışının göstergesiydi. En önemlisiyse, Nisan 1964’te tevhid eksenli varoluşşsal bir uyanış yaşadığı hacca gitmesinin ardından yaşandı. Çünkü Mekke’de dünyanın her tarafından gelen farklı ırklardan Müslümanlarla tanıştı ve ırk ayırımına dayanmayan bir din anlayışına ulaştı. Kutsal topraklardan Amerika’daki arkadaşlarına, dostlarına ve kardeşlerine onlarca mektup yolladı.
Malcolm X mektuplarının birinde Hz. İbrahim’in, Hz. Muhammed’in ve diğer bütün peygamberlerin mekânı olan kutsal topraklarda bütün ırk ve renklerden insanlarda gördüğü kardeşlik ruhunun altını çizdi. Her renkten insanın kendisine gösterdiği cana yakınlıktan çok etkilendiğini, ABD’nin ırkçılığı ortadan kaldıran İslâm’ı anlamasının şart olduğunu söyledi. Onun dikkat çektiği meselelerden biri, gündelik hayattan kopuk bir mücadeleden söz edilemeyeceğiydi. Günlüklerinde fedakârlıkla, misafirperverlikle, hassasiyetle, şefkatle anlam kazanan dostluk ağlarının kısıtlamaları reddetmede altüst edici bir kudret barındırdığını belirtiyordu. Dönüşümünden sonraki yeni mücadele anlayışı, aynı zamanda onu siyah milliyetçiliğiyle ilgili geçmişte savunduğu görüşleri sorgulamaya yöneltti. Ardından entelektüel ufkunu genişletmek ve mücadele için ittifaklar kurmak amacıyla bir dizi Afrika, Ortadoğu ve Avrupa ülkesini ziyaret etti. Mazlumun zalime, sömürülenin sömürene karşı küresel ayaklanmaların ortaya çıktığı bir tarihsel güzergâhta yaşadıkları ona fikriyatını genişletme imkânı verdi
Geriye dönüp baktığımızda görüyoruz ki Malcolm X, çağa niteliğini veren zulüm ve sömürgeciliğe karşı çıkarken zamanının sadece tarihsel değil entelektüel çağdaşı olmayı başardı. Amerika’ya dönünce gerçek anlamda siyah-beyaz kardeşliğini esas alan bir toplum meydana getirmek için canla başla çalıştı. Teşkilatlanmanın, müşterek bir cephe kurmanın ve siyasi tedrisatın gerekliliğine dönük vurgusu genel bakışını belirleyen unsurlardı. Müslüman Camii ve Afrikalı-Amerikalılar Birliği isimli teşkilatları kurdu. Tüm bunlar onu ABD’deki müesses nizamın gözünde de tehlikeli bir isim hâline getirmişti. İşte bu yüzden kısa bir müddet sonra kendisine ve ailesine yönelik tehditler almaya başladı, evi kundaklandı. Harlem’de 21 Şubat 1965 tarihinde yüzlerce insana hitap etmeye hazırlandığı sırada kurşun yağmuruna tutuldu. Suikast bir muamma olarak kalmakla birlikte deliller bir avuç kırıntı için başkalaşanlarla CIA iş birliğine işaret ediyordu.
***
21. yüzyıl geç kapitalizm çağında sermaye büyük bir kriz içinde. Zenginlerle yoksullar arasındaki uçurum gittikçe artıyor. Yurtta ve cihanda eskiden katıksız piyasa ekonomisini savunan toksik neoliberaller epey zamandır “krizden kurtuluş” düşüncesinin acenteliğini yapmaya başladı. Artık onlar, Batılı efendilerinin yeni kapsüllerini yutarak liberal demokrasiyle, başından beri maliyetini tüm dünyanın ödediği küresel kapitalizmin meşruiyetini yitirdiğini yazıp çiziyor. Kendileri de açgözlülük üzerine kurulu bir toplumun ayakta kalamayacağını biliyorlar. Mesuliyet şuuru, hakkaniyet, sorumluluk, haysiyet gibi ahlaki değerlerin öne çıktığı bir toplumun başarılı olabileceğini, bunun da ancak emanet paradigmasına bağlılıkla gerçekleşebileceğini ise ısrarla göz ardı ediyorlar. Zengin ülkelerde enerji kullanımını ve tüketimini azaltan, insan refahını ve çevreyi ön planda tutan post-kapitalist ekonomiye geçiş gibi tekliflerin tam bir kâbus senaryosu olarak görülmesi de bununla bağlantılı. Daha da önemlisi zengin Batı demokrasilerinde İslâm düşmanlığı yükselirken, işgal rejimi Gazze’de soykırım işlemeye devam ediyor.
Malcolm X’i doğumunun yüzüncü, şehadetinin altmışıncı yılında eskisiyle yenisiyle dünyanın yüzleşmek mecburiyetinde olduğu meselelere dikkat çektiği için yeniden hatırla(t)mak istedik. Dünya düzeninde ciddi dönüşüm emarelerinin görüldüğü, değişimden dem vurulduğu zamanlarda dünyanın saçları ağarmış devlerinin yüzüne karşı insanlığın haysiyetli bir hayat yaşaması gerektiğini haykıran seslere daha çok ihtiyacımız var çünkü. Irkçılığa, kapitalizme ve kötülüğün dünyadaki tüm tezahürlerine karşı çıkan Malcolm X, WASP dediğimiz beyaz adamın yaptıklarını ortaya dökerek maskesini düşürmeyi başarmıştı. Bu yolun en iyi özeti Cleveland’da 3 Nisan 1964 tarihli konuşmasında karşımıza çıkmaktadır: “Hayır ben Amerikalı değilim. Ben, bu Amerikan sisteminin bir mağduru olarak konuşuyorum. Amerika’ya mağdurlarının gözünden bakıyorum. Tek bir Amerikan rüyası dahi görmüyorum, gördüğüm sadece Amerikan kâbusudur.”
Malcolm X, konferanslarıyla dünyanın üzerinden esip geçen, işgalcilerin, sömürgecilerin ve emperyalistlerin bitmek bilmez akınlarına karşı çıkan ateşten mızrak misali sözler sarf etmesinin bedelini hayatıyla ödemişti. Bu sembol şahsiyet etrafında Alex Haley’nin Malcolm X (1965) kitabından hac sonrası yaşadığı dönüşümü gün gün anlatan günlüklerine, gazete mülakatlarından son konuşmalarına, filmlerden belgesellere uzanan ciddi bir kültürel birikim oluştu. Tüm bunlar entelektüel alanda pek çok farklı şekilde yorumlandı, tartışıldı. Malcolm X’in yazdıkları kapitalizmin yükselmesi sürecinde yaşanan insani trajedilerden Amerikan kapitalizminin kökenindeki köle emeğinin rolüne, sömürgeciliğin kapitalizmin gelişmesindeki önemli etkisinden emperyalizme uzanır. Dahası metinlerinde dünya kapitalist sisteminin mütemmim cüzü ırkçılıktan ABD demokrasisinin krizini herhangi bir kişinin şahsıyla izah etmenin yanlışlığına, Kennedy suikastından Siyonizm’e, Gazze’den Pakistan’ın geleceğine, Türkiye’nin nomosundan Afrika’da olup bitenlere dair bugün de konuştuğumuz pek çok meselenin bir şekilde yer alması ise güncelliğinden bir şey kaybetmediğini gösteriyor. Batı’nın desteklediği zalim düzenlere karşı itirazın alenileştiği Ağustos 2011’de Kahire’deki bir kitapçının, Hüsnü Mübarek’in devrildiği günden itibaren dükkânda en çok satan kitaplardan birinin Malcolm X’in hatıratı olduğunu söylemesi önemli bir ayrıntı. Çünkü kendisi kapitalist sistemin adaletsizliği ve zulmü karşısında konuşmaktan çekinmemişti. Kapitalizmin sistemik zulmünü “Akbaba gibi olmadan kapitalist bir sistemi işletemezsiniz. Bana bir kapitalist gösterin ben de size onun nasıl bir kan emici olduğunu göstereyim.” diyerek ortaya koymuştu. Ama her nedense, ne olursa olsun kapitalizm günümüzde iflas etmiş sayılmıyor; tam tersine, daha da kıymete biniyor.
Cesur ve lafını hiç esirgemeyen Malcolm X’in metinleri yeniden okunduğunda savaşlardan faşizmin suretlerine, sosyal medyayı gerçek sanma yanılgılarından elitlere özgü küstahlıklara, sınıfsal yaklaşımlardan Müslümanları küçümseme ve aşağılamalara, seçkinci dil ve edebiyattan gerekçesiz özgüven patlamalarına, kültür savaşlarından değerler üzerinden saflaşmalara kadar pek çok aktüel soruna dair de bir şeyler söylediğinin ayırdına varılacaktır. Yeni kapitalizm övgüsünün sonuna gelindiği bir vasatta “Yeni bir çağın gelişmesi için demokrasi, piyasa ekonomisi ve özgür düşünce istemeliyiz!” diyenlerin palavralarına aldırmadan kapitalizmi derinden sorgulamaların merkezine yerleştirmek gerekiyor.
İslâm davasına bağlı bir antiemperyalist olarak Malcolm X bir konuşmasında şöyle diyordu: “Gelecek ona bugünden hazırlananlarındır. Tüm eylemlerinizde zamana uygun değeri vermek ve gerekli saygıyı göstermek başarılı olup olmayacağınızı tayin edecektir.” Geldiğimiz şu noktada bu tespit, Malcolm X’in baki kalan mirasının bir parçası, onun bize öğrettiğidir.
Yeni sayımızda buluşmak temennisiyle.
Umran
