Gazze'de yaşanan soykırım ve buna tepkilerle birlikte Siyonizm yeniden gündeme gelmiştir. Gerçekte bu ideoloji hakkında ne biliyoruz? Modern İsrail devletinin ve izlediği politikalarının şekillenmesinde Siyonizm ne kadar etkilidir? Bu sorulara cevap bulmak için Türkiye'de ve dünyada Siyonizm hakkındaki literatür ne kadar yeterlidir?
Siyonizm, 19. yüzyılın sonlarında Avrupa'daki antisemitizm ve ulus-devletleşme süreçleri bağlamında şekillenen, Yahudi halkının Filistin topraklarında ulusal bir yurt kurma amacını güden siyasal bir harekettir. Bu hareketin tarihsel gelişimi, ideolojik çeşitliliği ve modern Ortadoğu siyasetindeki rolü üzerine hem Batı dillerinde hem de Türkçe'de geniş bir literatür oluşmuştur. İngilizce kaynaklar genellikle Siyonizm'in kurumsallaşma süreci, ideolojik akımlar ve İsrail devletinin kuruluşu çerçevesinde ayrıntılı incelemeler sunarken; Türkçe literatür çoğunlukla Osmanlı–Türkiye bağlamına, Siyonizm'in bölgedeki etkilerine ve eleştirel değerlendirmelere odaklanmaktadır.
İngilizce literatür hem birincil kaynaklar hem de kapsamlı tarih çalışmaları açısından zengindir. Theodor Herzl'in Der Judenstaat (1896) eseri, siyasal Siyonizm'in kurucu metni olarak başlıca referanstır. Herzl'in düşünceleri, A. Hertzberg'in derlediği The Zionist Idea gibi antolojilerde diğer Siyonist lider ve düşünürlerin metinleriyle birlikte incelenir. Walter Laqueur'un A History of Zionism (1972) kitabı, hareketin 19. yüzyıldan İsrail devletinin kuruluşuna kadar olan tarihini geniş bir bağlamda ele alır. Çağdaş İngilizce çalışmalarda, David J. Penslar'ın Zionism: An Emotional State (2023) eseri, duygusal ve kimliksel boyutlara vurgu yaparak Siyonizm'i klasik siyasal tarih anlatılarından farklı bir bakışla ele alır. Eleştirel perspektifin öne çıktığı eserlerden Shlomo Sand'ın The Invention of the Jewish People (2009) çalışması, Yahudi kimliğinin etnogenez anlatılarını sorgular. Bu tip eserler, Siyonizm'in yalnızca politik değil, tarih yazımı ve ulusal mit inşası açısından da incelenmesine imkân verir. Ayrıca Cambridge University Press gibi yayınevlerinden çıkan Chris Shindler'ın A History of Modern Israel gibi kitaplar, Siyonizm'i devletleşme ve bölgesel siyaset ekseninde tartışır.
Türkçe literatürde Siyonizm üzerine çalışmalar, daha çok Osmanlı'nın son dönemleri ve Cumhuriyet dönemi bağlamında yürütülmüştür. Yavuz Kutluay'ın Siyonizm ve Türkiye adlı eseri, bu ideolojinin Türkiye ile olan ilişkilerini tarihsel belgeler ışığında ele alır. DergiPark gibi akademik platformlarda yayımlanan "Tarihten günümüze Siyon aşkı ve Siyonizm türleri" başlıklı makaleler, Siyonizm'in siyasi, kültürel, dini gibi alt tiplerini tanımlar ve tarihsel gelişimini özetler.
Osmanlı dönemi üzerine yapılan arşiv araştırmaları, Belleten gibi dergilerde yayımlanan "Birinci Dünya Savaşı'nda Siyonizmle Mücadele ve Yahudi Tehciri" gibi makalelerde görülür. Bu çalışmalar, dönemin siyasi karar mekanizmalarının Siyonizm'e yaklaşımını, güvenlik kaygılarını ve diplomatik ilişkilerini ortaya koyar. Eleştirel ve ideolojik açıdan ise "Siyonizm Kıskacında Yahudilik" gibi derlemeler, hareketin teolojik ve politik yönlerini tartışır. Türkçe literatür, İngilizce çalışmalara kıyasla daha çok bölgesel siyaset, ulusal güvenlik ve ideolojik tartışmalar odaklıdır.
Karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılırsa, İngilizce literatür, çoğunlukla geniş tarihsel perspektif, farklı ideolojik kolların karşılaştırılması ve hareketin küresel Yahudi diasporası içindeki rolü üzerine yoğunlaşır. Bu eserler hem Siyonizm yanlısı hem de eleştirel bakış açılarını kapsayarak dengeli bir spektrum sunma eğilimindedir. Türkçe literatür ise daha çok Siyonizm'in Osmanlı topraklarındaki faaliyetleri, Filistin meselesi ve Türkiye'nin dış politikasıyla ilişkisi üzerinden konuyu sınırlar. Eleştirel ton, özellikle İslamcı veya anti-emperyalist perspektife sahip çalışmalarda belirgindir. Bir başka fark, metodolojide görülür: İngilizce kaynaklar çoğu zaman arşiv belgeleri, diplomatik yazışmalar ve kişisel hatıratlar gibi çok çeşitli birincil kaynaklara dayanırken; Türkçe çalışmaların bir kısmı ikincil kaynaklara ve yorumlayıcı analizlere dayanır. Yine de son yıllarda Türkiye'de yapılan arşiv araştırmaları, literatürün kaynak çeşitliliğini artırmaya başlamıştır.
Sonuç olarak Siyonizm üzerine hem Türkçe hem İngilizce literatür, kendi bağlamlarında zengin içerik sunmaktadır. İngilizce kaynaklar, hareketin ideolojik çeşitliliğini, küresel boyutunu ve tarihsel seyrini anlamak için vazgeçilmezdir. Türkçe kaynaklar ise Osmanlı-Türkiye bağlamında Siyonizm'in algılanışı, bölgesel etkileri ve politik sonuçları açısından özgün bir perspektif sağlar. Gelecekte bu iki literatürün karşılıklı olarak daha fazla etkileşim içinde olması, Siyonizm çalışmalarını hem tarihsel hem de siyasal açıdan derinleştirecektir.
Kaynak: farklı bakış