Antropoloji ve teoloji kelimelerini bir araya getiren başlık, ister istemez Hasan Hanefi´nin yıllar önce yazdığı ?Teoloji mi, Antropoloji mi?? başlıklı makalesini akla getiriyor. O makale, teolojiyi klasik döneme aitliğiyle sınırlandırırken, antropolojiyi yeni dönemin teolojisi olarak konumlandırmaktaydı. Burada Hanefi´nin makalesinin bir kritiğini yapmayacağım. Ancak antropoloji ve teoloji arasındaki ilişkiyi tartışmaya çalışacağım.
Önce temel tezimi ifade etmeye çalışayım: Batı´da ortaya çıkışı ve gelişimi itibarıyla antropoloji, Tanrı merkezli bir evren ve dünya görüşü çerçevesinde teoloji gibi işlev görmüştür. Dolayısıyla insan merkezli bir evren görüşünün ?insan?ı açıklama denemesi olarak teoloji gibi bir perspektif sunmuştur. Fakat burada meseleyi tam anlatabilmek açısından iki noktaya daha temas etmek gerekir. Birincisi, antropolojinin Batılı olmayan toplumları ve onların kültürlerini anlama gibi bir işlevle ilk başta devrede olması, onun sınırlı bir alanda işe başladığını gösterir. Tabii ki Batılı olmayan kültürlerin de, Batı´ya göre primitif bir kültürü temsil etmeleri doğal olarak antropolojinin ilkel kültürler bilimi olarak ortaya çıktığını anlatır. İkincisi de, Batılı olmayan toplumlarda antropoloji, bazen Batı´lı sömürgenin epistemolojik meşruiyet çerçevesi olarak işlev görmüştür. Bu ve başka sebeplerle antropoloji, Batılı olmayan toplumlarda tam olarak anlaşılmış ve kendisinden yararlanılmış bir bilim değildir. Hatta İlahiyat´ın da ?insan?da kriz yaşıyor olması, antropolojiden yeteri kadar yararlanılmamış olması sebebiyledir.
Şimdi antropolojinin teolojik işlevi ve sömürgeni epistemolojisi olma durumu ile antropolojinin verilerinden faydalanma arasındaki tezadı nasıl telif edeceğiz? Aslında bu soru, içinde bulunduğumuz zaman diliminde Batı orijinli olarak gelişmiş sosyoloji, psikoloji vb. tüm insani bilimler için de genelleştirilebilecek bir sorudur. Öncelikle antropolojide giderek ideolojikleştirilmiş, Batı´nın ?öteki?lerine üstünlüğünü ?bilimselleştiren? üretimleri yeniden kritik etmek gerekmektedir. Bu durum Batı´da oluşturulan kategorilerin, mutlak bir veri olarak alınmaması şeklinde bizim zihnimize bir uyarı göndermektedir.
Fakat öte yandan bugün antropoloji biliminin içeriklerinde süreç içerisinde meydana gelen bir dönüşüm vardır. Bir kere antropoloji sadece ilkel kültürleri işlemez sadece. Artık kendi iç çeşitliliği de oluşmuş şekilde insanı, dil, kültür, fizik vb. bütün boyutlarıyla inceleme konusu yapmaktadır. İkincisi, benim ?Hikmet Sosyolojisi? isimli kitabımda sosyoloji için söylediğimi, antropoloji için söylemek mümkündür. Yani antropolojiyi Müslüman toplumların kendi paradigması ve geliştirdikleri bilim anlayışı içinde yeniden okumak. Böylece antropolojiyi bir teoloji olarak görmenin önüne geçilmiş olacaktır. Kanaatimce Hanefi´nin metni bu tür sorunlarla malüldür.
Gelelim antropolojiden yararlanmanın özellikle Müslüman toplumlar için önemine. Müslümanlar Allah ile insan arasındaki ilişkiyi karşılıklı olarak kurgulamıyorlar. Yani sadece Allah´ın (CC) buyruklarını günümüz dünyasında bir söylem olarak ortaya koyunca sorunların halledileceğini düşünüyorlar. Halbuki insan dediğimiz varlığın bir tarihi, kültürü, refleksi, müktesebat halinde sorun halletme biçimleri var. Dolayısıyla insanı tanımadan vahyi toplumla buluşturmanın kesinlikle imkanı yok.
Meselâ, insan güvenlik ihtiyacını nasıl hallediyor? Mağaralardan evlerin inşasına nasıl geçiyor? Kendisini nasıl koruyor? Bunlara dair geliştirdikleri maddi ögeler, toplumda nasıl bir kültür oluşturuyor? Özellikle kültürün insan üzerinde ne kadar belirleyici olduğunu, insanın ondan azade olamayacağını düşünürsek, antropolojinin altını daha kuvvetle çizmiş olacağız. Allah´tan insana giden çizgi ve süreç tamam, ama sağlıklı toplum inşası bu seyrü seferin insandan Allah´a giden çizginin de tamamlanmasını gerektiriyor.
